حواس وسیله ارتباط آدمی با عالم خارج است. تحریکات محیط توسط گیرنده های حسی بصورت پیام های الکترومغناطیسی به مرکز عصبی انتقال می یابد. پیام عصبی وقتی از گیرنده های حسی مانند چشم، گوش و پوست به مرکز عصبی یعنی «کورتکس» مغز منتقل می شود، فرآیند احساس شکل می گیرد.اصوات موسیقی از طریق گوش به مغز می رسد و حواس و عواطف را تحریک می کند و با ایجاد انرژی موجب انگیزه و فعالیت می شوند. نغمه های موسیقی برحسب ترکیب فواصل و ریتم دارای ارتعاشات خاصی هستند که با تحریک ارتعاشات سلول های عصبی، احساس و انگیزه ای را تقویت و یا منتقل می سازد.

تحریک تخیل و عواطف توسط موسیقی :
بطور کلی موسیقی از طریق تحریک تخیل و تداعی و تهیج عواطف در روحیه شنونده اثر می گذارد. وقتی یک قطعه موسیقی را تجزیه و تحلیل می کنیم، به اجزا» و ارکانی می رسیم که هر کدام به نوعی در تاثیرگذاری نقش دارند. ریتم و ملودی دو رکن اساسی موسیقی می باشند. ریتم در موسیقی بصورت ضرب آهنگ های منظمی احساس می شود. با موسیقی می توان ریتم های متنوعی را بوجود آورد و انرژی های مختلفی را در شنونده تحریک کرد.

اثرگذاری ریتم و ملودی بر احساسات انسان :
از فعالیت های ریتمیک در تحریک بسیاری از قوای حسی و حرکتی و کاهش و افزایش انرژی اشخاص استفاده می شود. کار اصلی ریتم، تحریک و تهییج احساسات است که انرژی روانی را تولید می کند و انرژی این تحریک با کمک ملودی به جریان می افتد. ملودی در ایجاد نوع احساس و ریتم در شدت و سرعت و یا سستی و رخوت آن نقش موثری دارد. ریتم و ملودی از هم جدا نیستند. ریتم ضربان و نظم هر آهنگ و ملودی محتوا و خود آهنگ است که از ترکیب اصوات بوجود می آید. هر ملودی برحسب ترکیب اصوات و فواصل موجود در آن احساسات خاصی را به شنونده منتقل می سازد. برخی از ملودی ها، غمگین و حزین، برخی ملایم و آرام بخش، تعدادی هیجانی و بی قرار و بعضی شاد و فرح بخش هستند که این احساسات بستگی به فواصل فیزیکی و ترکیب اصوات دارد. بطور کلی اگر فواصلی که در آهنگ بکار می رود، بزرگ باشد و ترکیب اصوات با پرش توام گردد، انبساط و نشاط بیشتری را القا» می کند و اگر فواصل بزرگ توام با ریتم تند باشد شدت نشاط بیشتر می گردد. به حدی که به قسمت ناآرامی و بی تابی سوق می یابد. اگر فواصل آهنگ کوتاه و فشرده و ریتم کند باشد، احساسات کند و گرفته تر خواهد بود. این مسئله به طول موج اصوات و تاثیر آن بر واسطه های شیمیایی مغز بستگی دارد. چنانچه ریتم با حال شنونده هماهنگ باشد، انرژی روانی و احساسی بهتر تحریک می شود و ملودی بهتر به جریان می افتد.

طبقه بندی تم های موسیقی :

-تم های شیدایی: واژه «شیدا» در روانشناسی معرف سرخوشی و شور و نشاط بیش از حد است. سرخوشی، هیجان بخشی احساس مدهوشی از خصوصیات تم های شیدایی است. جنبه مدهوشی و جذبه آن آرامبخش افراد بی قرار و شیدا است. بعضی از چهارمضراب ها و ضربی های موسیقی ایرانی استعداد القا» چنین حالتی را به خوبی دارا هستند. افراد مستعد با شنیدن چنین تم هایی احساس سرخوشی و وجد می یابند. شیدا صفتان اغلب با سیر در این تم ها احساس نشاط، تخیل و حالت جذبه پیدا می کنند. از تم های شیدایی می توان برای تحریک خلق های خموده استفاده کرد.

-تم های حزین: لحن تم های حزین غم انگیز است و شکوه و شکایت دارد و در شنونده احشاش ناکامی را تداعی می کند. این تم ها بر انتقال دهنده های عصبی افراد مستعد تاثیر می کند و باعث کاهش ترشح واسطه های شیمیایی در مغز شده که در نتیجه انباشته شدن این عناصر حیاتی، حزن و اندوه احساس می گردد. ارتعاشات این تم اغلب تداعی کننده خاطراتی از ناملایمات گذشته است. ملودی هایی که فواصل فشرده و نزدیک به هم و ریتم کند دارند، حزن را بهتر منتقل می سازند. تم های حزین درحالت ملایم درد را تسکین می بخشند و در ایام سوگ و فراق تحمل تالمات را آسان تر می سازند. احساس ناکامی را تعدیل و غربت و تنهایی را از دل بیرون می کنند و انرژی و هیجان خود را تخلیه می سازند. استفاده بیش از حد از این تم، باعث رکود و کاهش انرژی شده و روحیه را خسته و حزین می سازد. بسیاری از نغمات حزین موسیقی مشرق زمین، حاصل همدردی با وقایع دشوار و گرفتاری های اجتماعی مردم بوده و این قطعات تا حدودی تالمات مردم را تسکین داده است.

-تم های هیجانی: هیجان، واکنش انفعالی شدید و فوری است که غالبا با تظاهرات بارز اعصاب خودکار و واکنش های فیزیولوژیک توام است و میل به جنبش و حرکت را بوجود می آورد. از تم های هیجانی می توان با ایجاد انرژی روانی، رغبت و انگیزه در کاهش حالات افسردگی و غمگینی بهره جست. بعضی از سازندگان موسیقی از این گونه برای تحریک و تحرک بدنی سود می جویند که مورد استقبال جوانان نیز قرار می گیرد. بسیاری از این تم ها ملودی های زیبایی دارند که اگر با متانت ارائه شوند و ارکستراسیون(سازآرائی) مناسبی پیدا نمایند، اثرات ارزنده ای خواهند داشت.

-تم های شاد و فرحبخش: تم هایی هستند که شادمانی و نشاط را توام با آرامش و متانت منتقل می سازند. این تم ها باعث انبساط خاطر و سرزندگی می شوند. تم های فرحبخش احساس سرزندگی و شادمانی را برای کار و فعالیت افزایش می دهند. برای تقویت روحیه افراد یک اجتماع و سرزندگی و نشاط آنها مخصوصا کودکان و نوجوانان تم های شاد و فرحبخش بسیار مفید و سازنده هستند.

-تم های آرامبخش: تم های مطبوعی هستند که نه تحریک کننده، نه غم انگیز، نه هیجانی و نه وجد آورند. متن ملایم و یکنواخت ارتعاشات آنها احساس آرامش را منتقل می کند. تم های آرامبخش بخاطر ریتم ملایم در فواصل وسیع و ارتعاشات موافق آن با استعداد مغز باعث احساس ملایمت و آرامش می شود. استفاده از این تم ها برای آرامش و تمرکز، بسیار مناسب است. این تم ها توازن عواطف، تعادل تخیل و وحدت فرآیندهای ذهنی را تقویت می کنند و از آنها می توان در کاهش بسیاری از تنش ها استفاده کرد. موسیقی همچون دارو هر حالت روانی دارای ارتعاشات موجی خاصی است که بر حسب میزان و شدت آن احساس بوجود می آید. اصوات موسیقی می توانند ارتعاشات متنوعی ایجاد کنند و بر ترشحات و ارتعاشات سلولهای عصبی تاثیر بگذارند.

نتیجه:
همانطور که در تاثیر دارو و میزان و ترکیب عناصر اهمیت دارد، در موسیقی نیز نوع ارتعاش و میزان آن در تناسب با حالات روانی مطرح است. با پیشرفت بشر در علوم پزشکی و کامپیوتر، تاثیر ارتعاش موسیقی بر بدن و سلول های مغز قابل بررسی است. بررسی تغییرات حاصله کمک می کند تا ملودی های خاص برای ایجاد احساسات مختلف پیش بینی شود.